Stadsbezoek de westelijke vijfhoek van Brussel en Oud-Molenbeek

Onder leiding van Patrick Viaene verkennen we een aantal buurten in de westelijke Brusselse vijfhoek en Oud-Molenbeek. Daarbij zal de wandeling, onder voorbehoud van kleine wijzigingen, het hierna beschreven parkoers volgen.

Vanaf het Europakruispunt aan het station Brussel-Centraal duiken we de benedenstad in. We gaan langs het monument voor Karel Buls, een eerbetoon aan de eerste monumentenzorg-lievende burgemeester van Brussel. Vervolgens doorkruisen we de oude haven- en begijnhofwijk met een halte aan onder meer het voormalige rust- en verzorgingstehuis Pacheco-Instituut. Dit indrukwekkend gebouw in neoclassicistische stijl zal door het OCMW weldra omgevormd worden tot sociale woningen en diverse nutsvoorzieningen, maar ontpopt zich intussen tot een belangrijke artistieke broedplaats en forum voor sociale vernieuwing. Even verderop, op de plaats van het in 1911 gesloopte Groot Stapelhuis, exploreren we de omgeving van de Hallen der Voortbrengers, verwijzend naar de handel van groenten- en fruitkwekers, nog steeds zichtbaar in deze buurt met fraaie art-deco-appartementen. Weetje: het is in deze buurt dat Chantal Akerman haar alom bekende en gelauwerde film Jeanne Dielman, Quai du Commerce 23, 1080 Bruxelles draaide.

Via de Sainctelettebrug over het kanaal van Brussel naar Charleroi komen we in Molenbeek en passeren we in de Werkhuizenstraat het Migratie Museum en het Groot Vreemd Paleis, beheerd door vzw Foyer. Dit is een must voor wie meer wil weten over diversiteit in Brussel, het verschil tussen feiten en meningen, en het ontstaan van vooroordelen rond multiculturaliteit. Daarna volgt een bezoek aan de Sint-Jan-Baptistkerk onder de deskundige leiding van restauratiearchitect Guido Stegen. De kerk, ontworpen in 1930 door Joseph Diongre, is een unieke betonconstructie. De gevel en de toren zijn deels bekleed met witte steen van Brauvilliers. Het kerkschip is verlicht door glasramen van glazenier Crickx, ingewerkt in betonnen claustrae. De ranke, paraboolvormige bogen verlenen het kerkinterieur een bijzondere ruimtelijkheid en lichtheid.

Na de vrije middagpauze wandelen we via het Gemeenteplein en de nabijgelegen voormalige tabakfabriek AJJA (vandaag herbestemd tot onder meer het sociaal restaurant Les Uns et les Autres) naar La Fonderie of Brussels Museum voor Arbeid en Industrie. Dit is gehuisvest op de site van de voormalige, in 1854 gestichte Compagnie des Bronzes, ooit zowat de belangrijkste bronsgieterij van ons land. Zowel het standbeeld van Jacob van Artevelde in Gent, de Brabofontein te Antwerpen, het standbeeld van Jan Breydel en Pieter de Coninck in Brugge als het ruiterstandbeeld van koning Albert I aan de Brusselse Kunstberg kwam hier tot stand.

Na het bezoek aan de permanente presentatie Made in Brussels, duiken we in de omgevende buurt, vroeger bekend als Klein Belgisch Manchester. Hier bouwden onder meer de bedrijven Derosne & Cail (later Cail & Halot) en Ateliers de Construction François Pauwels vanaf respectievelijk 1838 en 1848 ontelbare stoommachines, locomotieven, ijzeren en koperen ketels en machinegereedschap. Vandaag is het bedrijfsterrein Cail & Halot omgevormd tot Gieterijpark. Het in opdracht van het Brussels Gewest aangelegde park werd in 1987 met inspraak van de buurtbewoners ontworpen door landschapsarchitect Luc Bazelmans, directeur van het bureau René Pechère & Partners. De hoofdingang, de als fonteinen hergebruikte kolommen en de geplaveide paden herinneren aan de oorspronkelijke fabriek.

De route gaat verder langs de voormalige geuze-brouwerij Belle-Vue, die teruggaat tot de lambiekbrouwerij van Philémon Vanden Stock, na de Tweede Wereldoorlog overgenomen door zoon Constant (bekend als voorzitter van voetbalclub RSC Anderlecht) en zijn familieleden. Er volgden diverse overnamen, o.m. van de lambiekbrouwerij De Coster uit Groot-Bijgaarden en brouwerij Frans Timmermans uit Zuun, tot aan de overname in 1969 door Belle Vue de Brasseries Unies De Boeck-Goossens, op haar beurt in 1991 overgenomen door Interbrew. De mouterij en brouwerijgebouwen (architect Serrure, 1916 en 1935), waarin na 1996 enkel nog een tonnenmakerij actief bleef, werden in 2013 op ingrijpende wijze verbouwd tot hotels (Meininger Hotels en Hotel Belvue) en het MIMA (Millenium Iconoclast Museum of Art). Dit laatste was een nieuw-soortig museum rond visuele cultuur, dat helaas om financiële redenen onlangs de deuren sloot.

Aan de sluis van Molenbeek steken we het kanaal terug over naar de Brusselse Fabriekswijk en houden we halt aan de voormalige Brasserie de l’Etoile (nu Kaaitheater studio’s, architect L. Maes, 1990), de sociale werkplaatsen La Poudrière en de loodtoren, één van de merkwaardigste industriële monumenten van Brussel. De loodtoren (of hageltoren), een schouwvormige bakstenen constructie van 46 meter hoog, werd voor de firma Pelgrims en Bombeeck gebouwd in 1898 op het terrein van een buskruitfabriek om hagel te produceren voor het vullen van jachtpatronen. Vloeibaar lood, waaraan arsenicum werd gevoegd, werd bovenaan de toren uitgestort op roosters voorzien van kleine openingen, waarbij looddruppels tijdens hun vrije val door de trek in de schouw tot hagelkorrels afkoelden en neervielen in een kuip met water en natriumsulfide. De toren was in gebruik tot 1962 en werd als eerste industrieel monument van Brussel beschermd in 1984. De site werd in 2018 in opdracht van de Brusselse Jeugddienst en naar ontwerp van BEAI (Bureau d’Engineering et d’Architecture) omgevormd en uitgebreid tot een socioculturele opleidingspool met theaterzaal en sportzaal, met ruimten voor tentoonstellingen en samenkomsten.

Via de Cité Léopold uit 1870, een vroeg voorbeeld van een privé-initiatief van gestapelde arbeidershuisvesting en het Bloemenhofplein, omgeven door de spiegelfabriek Anciennes Usines Emile Goeyens (architect Paul Hamesse, 1909) en het oudste café van de buurt ’t Spinnekopke (1762) bereiken we de Sint-Gorikshallen. Deze overdekte markthal voor zuivel, vlees en gevogelte werd in 1881 gebouwd op het Groot Eiland. Tot 1869 was dit omgeven door armen van de Zenne, waarvan in 1979 een klein gedeelte terug werd opengemaakt. Na een langdurige periode van leegstand en tijdelijk hergebruik vanaf 1973 steunde het Brussel Gewest een privéproject om de hallen duurzaam in te richten als exporuimten en gewestelijk informatiecentrum.

Afsluiten doen we met een bezoek aan het gerestaureerde, in 2023 als publieke ruimte toegankelijke Beursgebouw, waarin Belgian Beer World gevestigd is. De Beurs werd in 1865- 1873, op de plaats van een Minderbroedersklooster, waarvan de ondergronds gelegen archeologische resten bezocht kunnen worden, ontworpen door Léon-Pierre Suys. Het gebouw werd talloze keren aangepast en bleef in gebruik tot 1996. Het ontwerp van de herinrichting werd gerealiseerd door het bekende Gentse bureau Robbrecht & Daem. De Beurs fungeert vandaag opnieuw als het symbolische hart van de stad.